شناخت بعضی از اصطلاحات همیشه برای من جالب بوده و منابع تا قبل از فرا گیر شدن دنیای مجازی کم ، تصمیم گرفتم بخشی از مطالعات خودم راکه فکر می کنم میتواند برای دوستان دیگر جالب باشد در این جا نقل کنم ( البته عنوان کنم که به هیچ عنوان صاحب نظر نیستم و فقط در نقش یک علاقه مند این مطالب را مطالعه و باز گو می کنم.)
شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی
● دستگاه
در یک نگاه میتوان به مجموع اجزا یک واحد شناخته شده که هر یک از اجزا آن نقشی مســتقل دارد و در عین حال تمامشان به هم وابسته اند و با هماهنگی کامل برای حصول به یک نتیجه کلی کار میکنند گفته شود ، اگر همین مفهوم را تنها معنای کلمه دستگاه بدانیم ، پس باید در موسیقی نیز این کلمه را چنین تفسیر کنیم : مجموع اجزای یک آهنگ که در یک گام یا مقام با حفظ فواصل مخصوص آن مورد استفاده قرار گرفته باشد .
البته این تعریف در زمینه موسیقی چندان رســـــــا و قابل قبول نیست .به همین دلیل به تجزیه کلمه دستگاه میپردازیم :
این کلمه از دو جزء دست و گاه ترکیب شده است ، از طرفی کلمه دست نه تنها در موارد مختلف در موسیقی ایران به کار میرود ، بلکه در موسیقی مغرب زمین و همچنین سایر ملل دنیا به شدت رواج دارد .
به طور کلی این کلمه در موسیقی ملل مختلف به طور اعم و در موسیقی ایران به طور اخص به مفهوم خودِ دست انسان و یا مجموع پنج انگشت دست مورد استعمال فراوان قرار میگیرد . در موسیقی قدیم ایران نیز از انگشتان دست حتی برای نام گذاری نت ها استفاده شده است به عنوان مثال به دست باز،مطلق و به محل قرار گرفتن انگشت دوم سبابه و انگشت سوم وسطی و به چهارم و پنجم بنصر و خنصر میگفتند .
از این سخنان میتوان نتیجه گرفت که کلمه دستگاه میتواند به مفهوم محل و موقع دست روی دسته ساز باشد. و یا ساده تر آنکه دستگاه یعنی محل و طرز قرار گرفتن انگشتهای دست نوازنده روی دسته ساز در گاه ، موقع یا در نوبت معینی .
در یک نگاه کلی دستگاه را میتوان به این صورت تعریف کرد : به دلیل کیفیت فواصل مقام های(دستگاه های) موسیقی ایرانی شباهتی به مقام(دستگاه) دیگری ندارد و به عبارت دیگر ، دستگاه در موسیقی ایرانی معنایی وسیع تر از مد داشته که تشکیل شده از آوازها ، گوشه ها و مقام و یا در بعضی موارد مقامهای خاص خود .
▪ ردیف
به پشت سر هم قرار گرفتن گوشه ها در یک دستگاه و یا کل دستگاه ها گفته میشود . و نیز به سبک و روش و کیفیت تنظیم و ترکیب یک آواز نیز ردیف گویند .
گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی در واقع از اواخر سلسله زندیه و اوایل سلسله قاجاریه آغاز شده است . در حقیقت در اوایل دوره قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیفی شد و جای مقامها را ۷ دستگاه و ۵ آواز گرفت . از اولین راویان ردیف میتوان به خاندان فراهانی یعنی : آقا علی اکبر فراهانی ، میرزا عبدالله ، آقا حسینقلی و . اشاره کرد . ردیفهایی که اکنون موجود میباشد : ردیف میرزا عبد الله – آقا حسینقلی – ابوالحسن صبا – موسی معروفی–دوامی – طاهر زاده – محمود کریمی – سعید هرمزی- مرتضی نی داود و . میباشد .
● از خسروانی تا دستگاه
در گذشته آهنگهایی که مطابق با سیستم هفت نغمه ای (هفت نت) نواخته میشد خسروانی میگفتند . کلمه خسروانی در لغت به معنای سرود خوش است و از آنجا که تعداد این آهنگها و نغمه ها هفت عدد بوده هفت خسروانی نیز نامیده میشده ولی در اصل ، خسروانی معنی اعم همه آهنگها و آوازهای خوش است اما به تدریج هفت خسروانی(سیستم خسروانی) ، جای خود را به مقام و سپس دستگاه داد:((لغت نامه دهخدا:خسروانی: نام لحنی است از مصنفات باربد وآن نثری بوده است مسجع مشتمل بر دعای خسرو و مطلقاًنظم در آن بکار نرفته و این لحن داخل سی لحن مشهور نیست که اگر داخل باشد سی و یک میشود و شیخ نظامی سی و یک آورده است و سی و یکم همین را نام برده . (برهان قاطع). نوعی از سرود مسجع بطور نثر که باربد در مجلس خسروپرویز گفتی بر دعای و ثنای آن پادشاه اگر لحنهای باربد را سی و یک گیریم لحن سی و یکم خسروانی خواهد بود. (ناظم الاطباء)
مغنی کجائی به گلبانگ رود
بیاد آور آن خسروانی سرود. حافظ)
در ابتدا باید گفت که تا پیش از حدود دو قرن پیش ، موسیقی سنتی ایران از ۱۲ مقام(که نماد ۱۲ ماه بود) تشکیل میشد . مفهوم زمان ، در ساخت و اجرای موسیقی شرق به ویژه موسیقی قدیم ایران ، نقش عمده ای به عهده داشت و در هر زمان از روز یا شب ، مقام خاصی متناسب با آن زمان اجرا میشد . چنان که در موسیقی هند ، راگای صبح ، راگای عصر و یا راگای شب ، ناطر بر همین ویژگی نقش زمان است . اسامی برخی آهنگهای به جای مانده از قدیم نشان میدهد که در مراسم و روزهای خاصی از سال ، ملودی های خاصی متناسب با این ایام اجرا میشدند ، و مساله ی مناسبت زمان در اجرای موسیقی ایرانی رعایت میشده است .
یکی از تغییرات مهمی که کمتر از دو قرن پیش در موسیقی ایران رخ داد ، تبدیل مقامهای دوازدهگانه قدیم به هفت دستگاه اصلی و پنج آواز است . ردیف نوازی و بداهه نوازی از پیامد های این دگرگونی است .
در مورد زمان نواختن دستگاه ها و آواز ها در موسیقی ایرانی استاد ردیف آوازی و تصنیف و ضرب شناس ، عبدالله دوامی (۱۳۶۹-۱۲۷۰) در خطاب به مجید کیانی میگوید : قدما هنگام شب ابتدا شور مینواختند و سپس آوازها یا دستگاههای دیگر را ; هنگام روز، اول ماهورمیزدند و بعد دستگاههای دیگر را .
دوازده مقام در موسیقی قدیم عبارت بودند از :
راست - اصفهان - عراق - نوا - بزرگ - بوسلیک - حجاز - عشاق - حسینی - زنگوله - راهوی(رهاوی) - زیر افکند
البته در این اسامی و حتی تعداد مقامات و شعبه ها ، اختلاف نظرهایی در همان دوران وجود داشته است ، که شاید این تفاوت نگاه ، ریشه در تفاوت مکاتب موسیقی ایران داشته باشد .
پس از تغییر سیستم موســــــیقی ایران از ۱۲ مقام به هفت دستـگاه فعلی ، از این ۱۲مقام بعضی از آنها امروزه جزو مـحورهای اصلی دستـگاه ها است ، و بعـضی از آنها به پنج آواز . منتقل شده ، و بعضی از آنها نیز از ردیف رسمی ایران بیرون برده شده و هم اکـنون در موسیقی مناطق مختلف ایران به حیات خود ادامه میدهد .
هر دستگاه موسیقی ایرانی ، توالی ای از پرده های مختلف موسیقی ایرانی است که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال میدهد . هر دستگاه از تعداد بسـیاری گوشه تشکیل شده است و معمولا بدین شیوه ارایه میـشود که از در امد دستگاه آغاز میکنند ، به گوشه اوج یا مخالف دستگاه در میانه ارایه کار میرسند ،سپس با فرود به گوشه های پایانی و ارایه ی تصنـیف و سپس رنگی ، اجرای خود را به پایان میرسانند .
▪ هـفت دستگاه ردیــف موسیقی عبارتند از :
۱) دستگاه ماهور
۲) دستگاه شور
۳) دستگاه سه گاه
۴) دستگاه چهار گاه
۵) دستگاه راست پنجگاه
۶) دستگاه همایون
۷) دستگاه نوا
▪ آواز هـــــا :
1) آواز ابوعطا
2) آواز بیات ترک
3) آواز افشاری
4) آواز دشتی
5) آواز بیات اصفهان
و البته (آواز بیات کرد)
اما استاد وزیری در مورد تقسیم بندی دستگاه ها به گونه ای دیگر عمل میکند :
۱) ماهور (راست پنجگاه از منعلقات آن است)
۲) همایون (اصفهان از ملحقات آن است )
۳) سه گاه
۴) چهار گاه
۵) شور (که بعلاوه ابو عطا ، بیات ترک ، افشاری و دشتی، نوا نیز از شعب آن است)
که این تقسیم بندی ظاهرا از لحاظ علمی صحیح تر بوده و گویا عدد هفت مورد توجه او قرار نگرفته است ، به این صورت که ماهور و راست پنجگاه هر دو از لحاظ فواصل یکی میباشند ولی از لحاظ لحنی با هم تفاوت دارند ، و آواز شور و نوا از حیث فواصل هیچ اختلافی ندارند و از لحاظ گردش ملودی و الگوی ملودی تفاوت دارند . در این تقسیم بندی هر دستگاه نماینده یکی از مقامات موسیقی ایرانی است ، و بنا بر گفته استاد خالقی اگر راست پنجگاه و نوا را دو دستگاه متفاوت فرض کنیم در صورتیکه مقامشان عین یکدیگر است هیچ علتی ندارد که اصفهان هم جزء همایون باشد و یا افشاری با تفاوت زیادی که با شور دارد دستگاه علیحده ای محسوب نگردد.
در هر صورت تقسیم امروزی دستگاه ها و آوازها به غیر از تقسیم بندی وزیری است و چگونگی تقسیم بندی دستگاه های امروزی بر ما واضح و روشن نیست . ( به گفته ای ، بنا بر ارادت خاص مردم مشرق زمین بر بعضی اعداد مانند عدد هفت ، شاید بی ربط بر تقسیم دستگاه ها بر هفت نبوده ،و آواز بیات کرد که خود به اندازه ی دیگرآوازها وسعت دارد همانطور که میبینیم اصلا جزء آواز های اصلی شمرده نمیشود در صورتی که برخی از موسیقی دانان آن را آوازی مستقل در ردیف میدانند و بعضی دیگر آن را جزء ملحقات دستگاه شور میدانند .
باید یادآور شد که موسیقی ایران زمین ، در انحصار هیچ قومیت ، فرقه یا طبقه ی خاصی نبوده و نمیباشد ، بلکه حاصل ذوق و فرهنگ همه ی مردمان این سرزمین در تمام طول تاریخ بوده که امروزه به صورت میراث ملی به ما رسیده ، و حتی آن روستایی پاکدل نیز در گذشته های دور و نزدیک با ساز و نوای خویش ، در شکل گیری و اعتلای این فرهنگ تنومند و این هنر باشکوه شریک بوده است .
دستگاه ماهور
درآمد
کرشمه
نصیرخوانی
طوسی
مراد خوانی
جغتایی
حربی
داد
دوبیتی
شکسته
گشایش
حصار ماهور
ماهور صغیر
نیشابورک
فیلی
دلکش
خاوران
کرشمه در خاوران
صوفی نامه
کشته مرده
عراق
نهیب
حزین
محیر
زنگوله
اصفهانک
سروش
راک هندی
راک کشمیر
آشور وند
صفیر راک
در موسیقی قدیم ایران هنگام اجرای دستگاهی از موسیقی به این توجه می کردند که آیا شب و یا روز است یا فرد شنونده سفید روی یا سبزه روی می باشد بخصوص در زمان عبدل القادر مراغه ای اساتید به شاگردان خود می آموختند که اگر شب بود حتمأ شور بزن اگر صبح بود چهار گاه بزن و اگر طرف شنونده سفید روی بود بم بزن و اگر سبزه روی بود زیر بزن ایرانیان قدیم در بسیاری از پرستشهای خود سرودهای ویژه داشتند و آنها ماه و هور (خورشید) را محترم می شمردند در ضمن این دستگاه را می توان هم صبح و هم شب اجرا کرد و بهمین خاطر نام ماهور را انتخاب کردنددر استان لرستان نوعی موسیقی وجود دارد که ماخوری می گفتند و این نوع موسیقی بسیار حزن انگیز است و از نوع موسیقی فولکور این سرزمی دستگاه ماهور شامل 64 گوشه می باشد که در اینجا با گوشه های مهم که هم در ردیف آوازی و هم در ردیف سازی بکار می رود آشنا می شویم.
درآمد
همانطور که قبالأ توضیح دادم اساس دستگاه های موسیقی ایرانی را دانگ ها تشکیل می دهند و هر گام موسیقی شامل دو دانگ می باشد دانگ اول و دانگ دوم دانگ توالی چهار نت پی در پی است که از نت اول تا نت چهارم فاصله درست را تشکیل می دهد فاصله درست به معنای این است که از نت اول تا چهارم صدای گرمی داشته باشد بطور مثال اگر گام do را در نظر بگیریم که شامل do-re-mi-fa-sol-la-si-do می باشد نت do تا fa اگر باهم نواخته شوند صدای گرمی دارند و همینطور نت اول با نت پنجم و اول با هشتم فاصله درست هستند در درآمد ماهور نت do مرکزیت دارد و شروع درآمد از یک دانگ قبل از دانگ اول است یعنی چهار نت قبل از نت do که نت sol می باشد یعنی در آمد ماهور شروع آن ازsol-la-si-do است و اگر بخواهیم گوشه در آمد را اجرا کنیم حتمأ در این چهار نت باید اجرا شود و گرنه از در آمد بیرون رفتیم این موضوع بسیار مهم است که اکثر دوستان هنر آموز ما به آن توجه نمی کنند که حتمأ برای اجرای درآمد بسیار مهم است و یک موضوع دیگر که خیلی از دوستان دستگاه ماهور را همان گام ماژور غربی می دانند که سخت در اشتباه هستند فقط گوشه های درآمد و چند گوشه دیگر هستند که در چهار چوب گام ماژور گنجانده می شود و عینأ همان فواصل را دارند ولی گوشه های دیگر کاملآ با گام ماژور فرق دارند نت شاهد روی درجه اول گام و گسترده ملودی تا درجه پنجم می توان ادامه داشته با شد.
گوشه کرشمه
کرشمه ای کن و بازار ساحری بشکن به غمزه رونق و ناموس سامری بشکن گوشه کرشمه قطعه ای است سه ضربی و معمولادر تمامی دستگاه های موسیقی ایرانی نواخته می شود و شعر مناسب با این گوشه را می توان بخاطر سپرد.
هزارو مرتبه به به از آن لب شکرینت خدا کند که نباشد اجل به قصدوکمینت
در وزن (مفاعلن فعلاتن ) می باشد ملودی این گوشه را در وزن 3/4 اجرا می کنند نت شاهد این گوشه با شاهد درآمد یکی است و ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.
گوشه ساقی نامه
ابیات شعری که خطاب به ساقی است.
بیا ساقی آن می که حور بهشت عبیر ملائک در آن می سرشت بده تا بخوری در آتش کنم دماغ خرد تا ابد خوش کنم
باید در نظر داشت هرگاه این آواز را در دستگاه ماهور بخوانیم ساقی نامه گفته می شود و هر گاه در آواز اصفهان خوانده شود صوفی نامه و هر گاه در دستگاه سه گاه خوانده شود به کشته مرده معروف است و خیلی از هنر مندان ما به اشتباه ساقی نامه را با صوفی نامه یکی می خوانند در ردیف موسیقی ملی این آواز در وزن (فعولن فعولن فعولن فعول ) آمده که در وزن 4/4 خواننده شده موارد مشابه به ساقی نامه در ردیف آمده مانند (مثنوی - رباعی - دوبیتی( .
گوشه نصیرخوانی
گوشه نصیرخوانی در ردیف موسیقی ایرانی ضبط و ثبت شده از آنجا که موسیقی قدیم ایران مخصوص در بار شاهان ناصری بوده افرادی که نفوذ زیادی در جامعه داشتند در دربار رفت و آمد می کردند این گوشه را منسوب به شخص با نفوذی که در در بار شاهان رفت و آمد داشته و نصیرخان نام داشته می دانند در بعضی از ردیفها نصیر خوانی را طوسی هم می نامند وزن شعری در این گوشه (متفاعلن-متفاعلن- متفاعلن-متفاعلن) می با شد و ملودی این گوشه روی درجات مختلف انجام می گیرد نت شاهد روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه پنجم است و گاهی تا درجه هشتم گسترش می یابد.
گوشه طوسی
گوشه طوسی گوشه طوسی به محله ای دراطراف طوس (در 24کیلومتری مشهد قراردارد)حال و هوای این گوشه با دستگاه راست پنجگاه سازگار است در بعضی از دستگاهها مانند دستگاه ماهور این گوشه را نصیرخانی می نامند همانطور که قبلان نوشتم روح الله خالقی در کتاب خود می نویسد استاد علی اکبر فراهانی این دو بیت شعر را در گوشه طوسی می خوانده. اگر از تو جدا باشم نباشم. بغیری آشنا باشم نباشم من بی دست و پا درزیر تیغت به فکر دست و پا باشم نباشم گوشه طوسی از نقطه نظر نت شاهد درجه اول گام را اشغال می کند و ملودی تا درجه پنجم گسترش می یابد.
گوشه مراد خوانی
این گوشه همانند نصیر خوانی متعلق به شخصی به نام مراد خان بوده و او از افراد با نفوذ دوره قاجار می با شد وزن شعری این گوشه را در (مفتعلن فاعلن -مفتعلن فاعلن ) می خوانند عارف قزوینی شاعر و آهنگساز و تصنیف سرای بزرگ ایرانی که واقعأ تصنیف های بی نظیری ساخته و مبارز ی آن دوره بوده می نویسد که او مراد خوان را درمجالس انس که شرکت می کرده و مراد خوان ساز می زده دیده و می گوید بسیار بد ساز می زده ولی بهر صورت این گوشه در ردیف موسیقی ایران به نام او ضبط و ثبت شده ملودی این گوشه درجات مختلف گام ماهور را اشغال می کند از در آمد شروع می شود و داد- دلکش-شکسته -حصار ماهور-و وارد راک می شود نت شاهد روی درجه اول گام ماهور و گستره ملودی تا درجه آخر گام.
گوشه جغتایی
جغتا نام یکی از دهات های نزدیک به سبزوار است در این ناحیه این نوع ملودی معروف بوده و اشعار این ملودی در وزن چهار پاره بوده و ملودی روی درجات مختلف گام ماهور نواخته می شود این گوشه را می توان در دستگاه ماهور و سگاه اجرا کرد.
گوشه حربی
حرب نام شهرک کوچکی در عراق امروز است قطعه ای است در وزن 2/4 که در ردیف موسیقی آمده و بصورت رنگ نواخته می شود حربی را در دستگاه ماهور و چهار گاه می نوازند و کمی حالت رزمی دارد نت شاهد آن در دستگاه ماهور روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه هشتم است .
گوشه داد
فریدون فرخ فرشته نبو د به مشک و به عنبر سرشته نبود
به داد و دهش داشت این فرهی تو داد و دهش کن فریدون تویی
در شاهنامه فردوسی آمده است که باربد هنگام نوروز در بهار به دیدن خسرو پرویز می رود. در دربار خسرو موسیقی دانی بوده با نام سرکش که اصلیت او یونانی بوده و بسیار حسود وقتی او میفهمد که نوازنده چیره دستی که صدای خوشی دارد و به دیدن خسرو پرویز آمده دستور می دهد باربد را به در بار راه ندهند باربد هر طور شده سعی می کند شاه را ببیند و به همین خاطر به فکر می افتد که باغبان قصر را ببیند و قدری زر و سیم به او می دهد و می گوید من می خواهم فقط شاه را از دور زیارت کنم و به بالای درختی در باغ می روم که مزاحمتی ایجاد نکنم باغبان قبول می کند و باربد لباس سبزی می پوشد و عود خود را با برگ درختان می پوشاند و طوری خود را مخفی می کند که هیچ کس او را از لای درختان تشخیص نمی دهند او دوهفته انتظار می که شد تا اینکه شهریار از جشن گاه به ایوان می آید باربد فرصت را غنیمت می شمرد و ساز خود را در دست می گیرد و چنان نغمه ای سر می دهد که همگان را مبهوت و خیره می سازد شاه می گوید این صدا از کجاست هیچ کس جوابی ندارد و دوباره به گردش ادامه می دهد اینبار دوباره باربد با صدای بلند تری نغمه آغاز می کند و بطوری که شاه بی طاقت شده و می گوید کیستی که اینطور صدایی داری خود را نشان بده و من تور را در دربار پاداش خواهم داد باربد از لای شاخه برگها به پایین می آید و از آن روز راه به در بار می یابد و چنان پیشرفت می کند که سوگلی خسرو پرویز می شود و از آن زمان موسیقی دانان که در ردیف پنجم در دربار می نشستند به ردیف اول می آیند و از همان زمان که مبدهای زرتشتی جای خود را از دست می دهند و دیگر ریف اول نبودند مخالقت خود را با موسیقی دانان آغاز می کنند بار بد هفت خسروانی را بوجود آورد که شامل هفت سیستم مانند دستگاه های امروز بوده و برای سی روز ماه (سی لحن )را ساخت و سیسصدو شست (دستان )را که از ملودی های کوچکی بودند برای هروز در آنروزها سال را 360 روز می گفتند ملودی قطعه داد حزن عجیبی داشته و در طول زمان دستخوش انحراف ملودی و سلیقه نوازندگان مختلف شده گوشه داد در ردیف موسیقی ایران ثبت شده این قطعه با نام (داد)در متون ادبی ما آمده و اکنون در شاهنامه می خوانیم.
بدان باغ رفتی به نوروز شاه دوهفته ببودی بدان جشن گاه
سبک باربد نزد مردوی شد هم آن روز با مرد هم بوی شد
بر آن سرو شد بر بط اندر کنار زمانی همی بود تا شهر یار
به ایوان بیامد از آن جشن گاه بیار است پیروز گر جای شاه
زننده بر آن سرو برداشت رود همان ساخته پهلوانی سرود
یکی نغز دستان بزد بر درخت کز آن خیره شد مرد بیدار بخت
سرودی به آواز خوش بر کشید که اکنون تو خوانیش ((داد آفرین ))
نت شاهد گوشه داد روی درجه دوم گام ماهور است و ملودی تا درجه پنجم گام گسترش می یابد.
گوشه دوبیتی
نوعی آواز خوانی در موسیقی لرستان که با اشعار دوبیتی خوانده می شود نت شاهد آن در گام ماهور روی درجه سوم گام است و گستره ملودی تا درجه پنجم می رسد راک عبدالله
در زمان قدیم در موسیقی تعزیه فردی بوده که نقش عبدالله بن حسین یکی از یاران امام حسین را بازی می کرده و در حین بازی اشعاری را در پرده راک می خوانده ملودی سوز ناکی داشته مرحوم دوامی و محمود کریمی در ردیفهای خود این گوشه را خواندند و ثبت شده نت شاهد درجه سوم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه چهارم در واقع از این گوشه می توان از ماهور به اصفهان و همایون رفت یعنع گوشه راک پلی است به گوشه های دیگر فرض کنید از ماهور به چهار گاه برویم مثلمأ به این آسانی نمی توان تغییر مقام داد چون چهار گاه همان ماهور است که درجه دوم و ششم آن ربع پرده کم شده برای رفتن از ماهور به چهار گاه باید اول ربع پرده اول را به وجود آورد و آن هنگامی است که توسط گوشه راک گوش شنوده را به اصفهان نزدیک و آشنا می کنیم بعد در مرحله دوم از همایون به چهار گاه می رویم البته اگر دوستان خود نوازنده باشند و ردیف موسیقی ما را بشناسند این مطالب را بهتر درک می کنند.
گوشه شکسته گوشه شکسته در واقع یک تغییر مقام است از ماهور به سه گاه و آواز افشاری هرگاه درجه سوم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم آواز ماهور حالتی بخود می د که کاملأبا آواز ماهور فرق دارد و به همین خاطر نام شکسته را برای آن انتخاب کرده اند یعنی آواز شکسته شده و حالتی دیگر دارد که با آن می توان از آواز ماهور بیرون رفت و یک نوع مرکب خوانی را آغاز کرد نت شاهد درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا ئدرجه ششم گام ماهور از آستان پیر مغان سر چرا کشیم دولت در این سرا و گشایش در این در است
گوشه گشایش
همان طور که از نام این گوشه پیداست از طریق این گوشه دست گاه ماهور باز می شود و راه به گوشه های دیگر امکان دارد در واقع هر گاه روی درجه دوم گام ماهور ایست کنیم گوشه دیگری را آغاز می کنیم که به آن گوشه گشایش می گویند و ملودی از حالت درآمد ماهور درمی آید در مکتب اصفهان گوشه ای است به نام راست که از لحاظ ملودی شباهتی با گوشه گشایش دارد این گوشه بسیار حزن انگیز است و در آوازهای دیگری ایرانی با نام های دیگری ثبت شده مثلأ در آواز دشتی و اصفهان به آن جامه درآن می گویند نت شاهد این آواز روی ذرجه چهارم گام ماهور بوده و گستره ملودی تا درجه پنجم گام ماهور می باشد
گوشه حصار ماهور
در دستگاه چهار گاه همانطور که قبلأ توضیح دادم گوشه ای وجود دارد که به آن حصار می گویند و در مورد آن صحبت شد ولی در دستگاه ماهور این گوشه شباهتی با حصار در دستگاه چهار گاه دارد وبه علت شباهت قرار گیری روی درجه ای از گام ماهور به صورتی که ملودی حصار در گام چهار دارا می با شد این ملودی در بیشتر اوقات در هنگام فرود به ماهور استفاده می شود و در پایان اشاره ای به درجه ششم کرده و دوباره به تونیک بر می گردد نت شاهد روی درجه چهارم گام ماهور و گستره ملودیتا درجه ششم گام ماهور است در بعضی از ردیفها این گوشه به اسامی دیگری آمده مثلأدر ردیف حسین خان هنگ آفرین این گوشه را با نام ابول آورده است و به قول استاد کسایی به آن پس ماهور هم می گویند شاید به این خاطر بوده که ملودی در این گوشه حالتی را در شنوده ایجاد می کند که گوش شنوده تشنه نت های اولیه گام می با شد
گوشه ماهور صغیر
در موسیقی ایرانی اصطلحات صغیر و کبیر در گوشه های ما وجود دارد مانند نوروز بزرگ و کوچک و نیریز بزرگ و کوچک زنگوله صغیر و کبیر و شکسته بزرگ و کوچک هرگاه درآمد ماهور را در دانگ اول شروع می کردند به ماهور صغیر و هرگاه از دانگ دوم شروع و به دانگ اول می رفتند ماهورکبیر می گفتند اگر به تمامی این گوشه ها توجه کنیم طرز قرار گرفتن ملودی این گوشه ها در دانگ اول و دوم کاملأ پیداست
گوشه نیشابورک
نام نیشابور در اوستا کتاب زرتشت (ریونت) آمده و امروزه بخشی از نیشابور(ریوند ) خوانده می شود در کتب قدیم اسم شهری به نام نیوشاپور به معنای شاپور پهلوان آمده که بعد ها بصورت نیشاپور و در آخر به نیشابورآمده اما باید دید چه رابطه ای با موسیقی دارد در قدیم برای احداث این شهر نیشابور به وسیله موزیکر های آن زمان قطعاتی اجرا می شده که امروزه ما آن را گوشه نیشابورک در ردیف خود ثبت و ضبط کردهایم این گوشه را در دستگاه ماهور و نوا و آوازهای بیات ترک و افشاری اجرا میشود در هر گام که اجرای نیشابورک انجام می شودملودی آن چنین ایجاب می کند که خواننده و یا نوازنده باید به یک نت بالاتر از نت شاهد آن اشاره نموده و فرودی روی نت شاهد آن داشته باشد نت های شاهد در آواز های مختلف فرق می کند مثلأدر آواز نوا نت شاهد روی درجه سوم گام نواست و گستره ملودی تا درجه پنجم است ولی در آواز ترک نت شاهد روی درجه چهارم بوده و گستره ملودی تا درجه ششم است و در آواز افشاری نت شاهد درجه سوم گام را اشغال می کند و ملودی تا درجه پنجم گسترش می یابد
گوشه فیلی
نام نواحی مختلف ایران است و آهنگی است که دراین نواحی مانند هندیجان بخشی از ناحیه خرمشهر و نور بخشی از شهرستان آمل نواخته می شود فیلی در دانگ اول ماهور بطور تکنیک خواستی نواخته می شود که بسیار زیباست در این گوشه از درجه اول بطور پله کانی به درجه پنجم سعود می کند و به طرز شیرینی به درجه اول گام بر می گردد نت شاهد این گوشه روی درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه هفتم گام ماهور است گوشه فیلی از گوشه های اصلی آواز ماهور است چون از گام ماهور بیرون نمی رود از آوازهایی از گام بیرون می روند گوشه دلکش است که به آن گوشه فرعی می نامند
گوشه دلکش
هوا خوش است و چمن دلکش است ومی بیغش
کنون به جز دل خوش هیچ در نمی آید
گوشه دلکش نوعی تغییر مقام است که از آواز ماهور به شور می رود در این آواز کاملأگام ماهور عوض می شود و درجه ششم آن ربع پرده تغییر می کند و چرا نام دلکش را برای این گوشه انتخاب کرده اند در ردیف موسیقی ایرانی از واژهایی (صفت گونه ) برای نام گذاری گوشه ها بسیار آمده و گوشه دلکش از جمله همان آهنگهاست که با ساختار ملودی که در خویش دارد حالتی دلکش و دل انگیز دارد و به همین خاطر اساتید این نام را برای این گوشه انتخاب کردند محل نت شاهد روی درجه پنچم گام ماهور است و ملودی تا درجه ششم گسترش می یا بد.
گوشه خاوران
خاوران نام یکی از توابع استان خراسان نزدیک مشهد است فضای ملودی این گوشه در گام نوا هم قابل اجراست شباهتی به سرودهای زردشتی دارد خوآوران جایی است که خورشید از آن سمت بیرون می آید و همان مشرق زمین است و به همین خاطر خاوران نامیده شده محل نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام ماهور را اشغال می کندو ملودی تا درجه هفتم گام بالا می رود
کرشمه در خاوران
یکی از زیبایی کرشمه را می توان در گوشه خاوران اجرا کرد در قدیم در وزن مفاعلن.فعلاتن را با ملودی بخصوصی در دستگاه های مختلف اجرا می کردند و آهنگی نو بوجود می آوردند و در گوشه خاوران به همین صورت می توان کرشمه را اجرا کرد
گوشه صوفی نامه
هر گاه ملودی ساقی نامه را در آواز اصفهان و شوشتری بخوانیم به صوفی نامه معروف است و آن به این صورت است که درجه پنجم گام ماهور (شاهد شکسته) قرار داده یعنی ملودی شکسته را به بیات اصفهان و شوشتری تبدیل می کنیم این روش را که تغییر مقام از گام بزرگ به کوچک است در این گوشه صوفی نام کاملأ پیداست
در اینجا اگر بخواهیم دوباره به ساقی نامه در ماهور رجعت کنیم راهای مختلفی وجود دارد
- با زگشت از صوفی نامه به ساقی نامه (شکسته ماهور به درآمد)
- گذر از درجه پنجم گام ماهور و رسیدن به نت اکتاو و گام ماهور و در پایان رسیدن به نت تونیک ماهور و ساقی نامه
صوفی نامه را در ادامه ساقی نامه می خوانند نت شاهد آن در گام ماهور درجه پنجم گام است و گستره ملودی تا درجه هشتم
گوشه کشته مرده همانطور که قبلأ نوشتم هرگاه ملودی صوفی نامه را در سگاه بخوانیم به آن کشته مرده می گویند ولی باید توجه کرد که از ساقی نامه به صوفی نامه یعنی از ماهور به آواز اصفهان کاری است طبیعی ولی از صوفی نامه به سه گاه و برگشت آن کمی دشوار تر است برای خواندن گوشه کشته مرده به این طریق عمل می کنیم ساقی نامه را از تونیک ماهور شروع و سپس به صوفی نامه می رویم و از طریق گوشه شکسته نت آن را شاهد قرار داده و در اینجا نت شاهد شکسسته همان شاهد سه گاه می باشد و می توان براحتی وارد سه گاه شد پس از سه گاه به مویه رفته و از آنجا به مخالف سه گاه وارد می شویم و چون نت شاهد مخالف سه گاه همان نت شاهد ماهور است دوباره می توان به ساقی نامه برگشت
گوشه عراق
نام آراک و یا ایراک که به مرور زمان تبدیل به عراق شده در اصل بخشی از مناطق ایران قدیم بوده و ت انگلیس این منطقه را از ایران جدا کرده
عراق مقام نهم از مقامات دوازده گانه قدیم ایران بوده ولی امروز این گوشه را در آواز ماهور و افشاری و نوا و راست پنجگاه می خوانند آواز عراق بسیار مهیج و با عظمت است و از این گوشه می توان به سایر دستگاه های ایرانی راه یافت در قدیم در تمامی شهر ها و ولایت های ایران آواز های مخصوص خود را می خواندند و در این منطقه که عراق خوانده می شده به این نوع آوازها عراقی می گفتند نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و گسترش آن را می توان تا درجه دهم گام نام برد.
اگر نه باده غم دل زیاد ما ببرد نهیب حادثه بنیاد ما زجا ببرد
گوشه نهیب
یکی از گوشه های دستگاه ماهور گوشه نهیب به معنای فریاد بلند و خشن با لحنی از عشق است و خطاب گونه با لحنی حماسی و در قدیم در جنگ با دشمن از این آواز استفاده می شده و با آن در روحیه دشمن تأثیر می گذاشتند نت شاهد آن با شاهد گوشه عراق یکی است و در واقع قبل از گوشه عراق که اوج آواز ماهور است نواخته می شود ساختار ملودی از چند نت قبل از ملودی عراق شروع شده و در پایان روی درجه هشم گام که شاهد گوشه عراق است ایست می کند
محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه هشتم گام ماهور
گوشه حزین
کی شعر تر انگیزدخاطر که حزین باشد
یک نکته از این معنی گفتیم و همین باشد
حزین به معنای حزن است و آوازی است غم انگیزوسوک و در پرده های مختلف از دستگاهها نواخته ویا خوانده می شود مثلأ در اجرای گوشه حزین در پرده عراق نت شاهد آن منطبق با شاهد عراق استو روند ملودی تا درجه نهم می رود و یکی دیگر از مقاطع اجرای گوشه حزین در پرده بیات راجع و عشاق می باشد محل شاهد نت درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه نهم گام ماهور است
در تنگنای حیرتم از نخوف رقیب
یارب مباد آنکه گدا معتبر شود
گوشه محیر
محیر به معنای حیرت انگیز است این گوشه را در پرده عراق می خوانند ملودی از چند نت قبل از شاهد عراق است و بصورت تحریر های پلکانی سه تایی ملودی خود را بر روی شاهد عراق سوار می کند محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه نهم گام
گوشه زنگوله
گوشه زنگوله صغیرو کبیر واژه زنگوله با توجه به ملودی آن تداعی صدای زنگوله را می نماید . ملودی زنگوله توسط افرادی که ساربان بودند هنگام راهپیمایی به دنباله قافله ها زمزمه و خلق شده پس از سالیان سیر ملودیک را طی کرده و به صورت گسترده به شکل امروزی امروزی عرضه شده و چرا این گوشه را صغیروکبیر نامیدند باید گفت کوچک و بزرگ بودن گوشه زنگوله طنین های متفاوتی را از لحاظ تنالیته سبب می شود و با صغیروکبیر بودن ملودی زنگوله که امروزه در ردیف موسیقی ملی ماست به صورت تجلی در پرده های نیریز و حسینی موجود است از لحاظ نت شاهد روی درجه هشم گام ماهور قرار می گیرد و معمولأ پس از خواندن گوشه عراق فرود نهایی را انجام می دهدو روند ملودی تا درجه هشتم گام ماخور است
گوشه اصفهناک
اصفهانک ده کوچی است نزدیک اصفهان و نام یکی از گوشه های دستگاه ماهور می باشد پس از گوشه عراق خوانده می شود و ملودی تلفیقی از عراق و اصفهان می با شد نت شاهد درجه هشتم گام ماهور منطبق با نت شاهد عراق بوده و روند ملودی تا درجه دهم گام ماهور می رسد در واقع گوشه اصفهانک آواز اصفهانی است که از درجه هشتم گام ماهور آغاز شده
تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی گوش نا محرم نباشد جای پیغام سروش
گوشه سروش
گوشه سروش برای اولین بار در ردیف موسقی استاد وزیری آمده و در واقع حالت ملودی طوری است که می توان از گام بزرگ به گام کوچک رفت یعنی می توان اجرای این گوشه را زمینه ای برای آواز رآک دانست نت شاهد درجه هشتم گام ماهور و ملودی تا درجه هشتم گسترش می یابد
گوشه راک هندی
دیار هند و اقالیم ترک بسپارند چو چشم ترک تو بینند و زلف هندو را راک به معنای رانج که به زبان هندی رنک کردن معنی می دهد یک نوع ترکیبات صوتی یا انعکاس آن بر موزیکالیته افراد و یا استفاده از فیگور های مشخص ملودی و شاذی بخشیدن به روح انسان است بر اساس قوانین خاصی این تر کیبات صورت می گیرد و به درون انسان نفوذ می کندمحمد تقی مسعودیه در کتاب مبانی اتنوموزیکولوژی مفهوم راک را تصور ذهنی موسیقی که بصورت پدیده ایی صوتی طرح ریزی شده معنی دیگر راک در زبان هندی از ریشه راگا به معنی نغمه و سرود گفته می شود در زمان بهرام گور 30000 لولی (نوازنده) از هندوستان وارد می کند و از آن موقع می توان گفت که ملودی راگا یا راکها در موسیقی ایران آمده گوشه راک در حال حاضر در موسیقی ایرانی به نام های راک هندی راک عبدالله راک کشمیر و صفیر راک آمده نت شاهد در گوشه راک هندی روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه دوازدهم می با شد به
راک کشمیر
نوعی از آواز راک که در منطقه کشمیر خوانده و نواخته می شود نت شاهد درجه هشتم گام ماهور است روند ملودی طوری است که در شروع ملودی میل به طرف نت پنجم گام پیدا می کند و کم کم با حالتی پله کانی به نت شاهد درجه هشتم گسترش می یابد.
آشوروند
کلمه آشور آوند از دو کلمه آشور و آوند تشکیل شده آشور راوند یعنی نوا و آهنگی که آویختگی دارد با قوم آشور در ضمن آشوراده دهکده ای است در شمال ایران و ملودی این گوشه با این منطقه رابطه زیادی دارد هنگام اجرای گوشه راک وقتی به اوج می روند به آن آشورآوند می گویند محل نت شاهد روی درجه نهم و گسترده ملودی تا درجه دوازدهم می باشد این گوشه را در دستگاه ماهور و راست پنجگاه اجرا می کنند
صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست
فغان فتاد به بلبل نقاب گل که کشید
گوشه صفیر راک
صفیر به معنای آواز- بانگ -نوا-نوعی ساز بادی است در شعر بالا حافظ می فرماید صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست در اینجا منظور شاعر از بکار بر دن صفیر در مصرع اول به گمان آواز بلبل بوده و در مصرع دوم بانگ و آواز منظور داشته
اسبی که صفیرش نزنی می نخورد آب
نی مرد کم از اسب و نه می کمتر از آب است
در اینجا شاعر واژه صفیر را بجای سوت بکار برده گوشه صفیر راک بعد از ملودی راک نواخته می شود و چون ملودی حالتی شبیه سوت یکنواخت می باشد و چون این حالت در پرده راک قابل اجراست و از نت شاهد راک شروع می شود به صفیر راک مرسوم شده نت شاهد روی درجه دوازدهم گام ماهور است و ملودی هم تا درجه دوازدهم گسترش می یابد
پ
علی ترابی مدیرکل دفتر موسیقی وزارت ارشاد شد
درباره این سایت